Pomóż dziecku dopasować się do innych

Każdego dnia wiele czynności które wykonujesz zależy od tego co Tobie wydaje się, że myślą inni. Dla przykładu, jeśli Bartek z obrazka powyżej wiedziałby, że jego siostra jest smutna bo nie dostała roweru to mógłby spróbować ją pocieszyć. W zamian jego siostra uścisnęłaby go lub pozwoliła się bawić jej zabawkami. Empatia, czyli umiejętność postawienia się czyjejś sytuacji, jest fundamentem wszystkich udanych relacji.

W tym rozdziale dowiesz się w jaki sposób sprawić aby Twoje dziecko starało się zwracać uwagą na to co inni czują i o czym myślą. Przekonasz się, że o wiele łatwiej nawiązać dialog i budować relację z dzieckiem jeśli ono będzie potrafić patrzeć na rzeczy z Twojej perspektywy.

Zrozumienie, że "Ty" i "Ja" myślimy inaczej

Aby w pełni docenić myśli innych Twoje dziecko musi potrafić dostrzec różnicę pomiędzy sobą a innymi osobami. Innymi słowy musi wiedzieć, że są zawsze dwie strony tej samej monety. Dwie różne osoby nie zawsze chcą tej samej rzeczy, myślą o tym samym lub mają takie same zdanie na jakiś temat. Tą oczywistą prawdę dzieci muszą zrozumieć zanim zaczniemy uczyć ich pojmowania tego co dzieje się w umysłach innych ludzi.

Umiejętność zrozumienia, że myśli i uczucia innych ludzi różnią się od naszych jest czasem nazywana "teorią umysłu". Mówimy, że jest to teoria ponieważ tak naprawdę nikt nie wie co dzieje się w umyśle drugiej osoby.

W rozdziale drugim przeczytaliśmy o tym co dziecko może się dowiedzieć o uczuciach innych osób obserwując ich twarze i mowę ciała. Dowiedzieliśmy się, że niewerbalna komunikacja niesie tak samo dużo informacji jak werbalna. Bazując na niewerbalnej komunikacji możemy w pewnym stopniu przewidzieć co inne osoby zrobią. Mamy też szanse, umiejąc odczytywać niewerbalne sygnały, odpowiednio na nie zareagować.

Jakkolwiek użyteczne są umiejętności czytania niewerbalnych sygnałów, ich użycie jest mocno ograniczone jeśli nie potrafimy być empatyczni i postawić się w miejscu drugiej osoby. Czytaj dalej aby zrobić wraz z dzieckiem krok w stronę bycia przez dziecko bardziej empatycznym.

Etapy empatii

Na naukę umiejętności rozumienia innych ludzi potrzeba sporo czasu. Zwykle dzieciom zajmuje to około sześciu lat. U Twojego dziecko może to potrwać nawet osiem lat lub dłużej. Jest tak ponieważ w wielu kwestiach, Twojemu dziecku będzie ciężej niż jego rówieśnikom.

Bez względu na to jak wiele lat zajmie Twojemu dziecku zdobycie tych umiejętności to kolejne kroki w tym procesie są prawie zawsze takie same. Zdobycie biegłości w rozumieniu innych ludzi wymaga przejścia przez pięć etapów. Znajomość tych etapów pozwoli Ci ocenić na jakim dziecko jest aktualnie etapie i jakie umiejętności powinno posiąść, aby przejść na następny etap.

Etap pierwszy: rozumienie potrzeb

Pierwszą lekcją każdego dziecka dotycząca potrzeb jest zrozumienie, że inni ludzie mogą chcieć innych rzeczy niż my. Dzieci uczą się tej prostej zasady kiedy rodzice nie chcą im pozwolić na coś na co mają ochotę (dla przykładu: dziecko chce zjeść cukierka a rodzice mu na to nie pozwalają).

Z biegiem czasu jak dziecko zaczyna rozumieć co inne osoby chcą to może przewidywać zachowania i uczucia innych osób. Dziecko może wykorzystać tę wiedzę, aby zareagować odpowiednio do reakcji drugiej osoby.

Dziecko, które osiągnęło pierwszy etap nauczyło się już następujących rzeczy (zazwyczaj w kolejności przedstawionej poniżej):

• Różne osoby chcą różnych rzeczy
• Żeby zdobyć to na czym ludziom zależy ludzie postępują na różne sposoby
• Kiedy ludzie zdobędą to na czym im zależy to są szczęśliwi
• Kiedy ludziom nie uda się zdobyć tego na czym im zależy to są nieszczęśliwi

Na etapie pierwszym dziecko rozumie potrzeby innych osób i potrafi o tym rozmawiać.

Rozumienie czyjegoś myślenia

Kiedy myślimy (lub wiemy, lub wierzymy), że coś się wydarzy to zawyczaj zachowujemy się w przewidywalny sposób. Jeśli myślimy, że będzie padać to zabieramy ze sobą parasol.

Dziecko, które osiągnęło drugi etap potrafi domyśleć się o czym myśli druga osoba i na tej podstawie przewidzieć co ona może zrobić. Ta wiedza może pomóc dziecku odpowiednio się zachować.

Dziecko, które osiągnęło drugi etap nauczyło się następujących rzeczy (zazwyczaj w kolejności przedstawionej poniżej):

• Różne osoby myślą o różnych rzeczach
• To co ludzie robią zależy od tego co myślą, że się wydarzy
• Kiedy ludzie myślą, że wydarzy się coś dobrego to są szczęśliwi (nawet jeśli to coś się jednak nie wydarzy)
• Kiedy ludzie myślą, że wydarzy się coś złego to są nieszczęśliwi (nawet jeśli to coś się jednak nie wydarzy)

Rozumienie, że widzieć znaczy wiedzieć

Na tym etapie dziecko jest w stanie pojąć, że zobaczenie czegoś pociąga za sobą informację na temat tej rzeczy. Ponadto nie wszyscy widzą zawsze to samo. Jeśli Twoje dziecko tego nie rozumie to będzie myślało, że Ty (lub inni ludzie) widzisz to samo co ono nawet jeśli jest to fizycznie niemożliwe.

Dziecko, które osiągnęło trzeci etap nauczyło się następujących rzeczy:

• To, że ono coś widzi nie oznacza, że widzą to inni
• Jeśli ono coś widzi, a Ty nie, to wie, że będziesz potrzebować dodatkowych informacji jeśli chcesz zrozumieć o co mu chodzi
• Jeśli ono coś widzi, a Ty nie, to może dostarczyć Ci dodatkowych informacji (może Ci próbować to pokazać palcem, obrócić Ciebie we wskazanym kierunku, itp.)

Rozumienie skrywanych uczuć

Na tym etapie dziecko zdaje sobie sprawę, że to jak wyglądamy lub co mówimy nie musi zawsze odzwierciedlać tego co czujemy. Jeśli Twoje dziecko jest w stanie to zrozumieć to będzie rozumiało wiele żartów, będzie też wstanie zrozumieć, że ktoś chce mu dokuczyć, okłamać go lub używa sarkazmu.

Dziecko, które osiągnęło czwarty etap nauczyło się następujących rzeczy:

• Ludzie nie zawsze czują się tak jak jest to widoczne
• Ludzie nie zawsze czują się w taki sposób w jaki o tym mówią
• Czasem ludzie ukrywają swoje prawdziwe uczucia (żeby kogoś okłamać lub sprawić komuś żart)

Rozumienie fałszywych przekonań

Na tym etapie dziecko dowiaduje się, że niektórzy ludzie są czasem przekonani, że pewne rzeczy są prawdziwe podczas gdy nie jest to prawdą. Innymi słowy ludzie czasem posiadają "fałszywe przekonanie" na jakiś temat. Twoje dziecko powinno zrozumieć, że ono także może być fałszywie przekonane o czymś i może to spowodować, że rzeczy przybiorą inny obrót niż się tego można spodziewać. Dla przykładu dziecko może być przekonane, że w słoiku na górnej półce są łakocie podczas gdy w rzeczywistości są tam pieniądze.

Udawanie (np.: że klocek jest samochodem lub w pustej szklance jest sok) jest zazwyczaj pierwszym sposobem podczas którego dziecko próbuje zmienić otaczającą rzeczywistość za pomocą wyobraźni.

W późniejszym okresie dziecko uzmysławia sobie, że ludzie podejmują swoje decyzje nie tylko na podstawie tego co jest rzeczywiście prawdziwe, ale także na podstawie tego co wydaje im się, że jest prawdziwe.

Na etapie piątym dziecko zdaje sobie sprawę z następujących rzeczy:

• Czasem to co ludzie myślą, że jest prawdą okazuje się nieprawdą
• Ludzie swoje decyzje podejmują na podstawie tego co wydaje im się prawdą, choć niekoniecznie tą prawdą jest
• Kiedy osoba próbuje coś znaleźć to szuka w miejscach, w których wydaje jej się, że ten przedmiot może być, choć przedmiot może być w rzeczywistości gdzieś indziej

Rozmawiaj ze swoim dzieckiem i ucz go dostosowywania się do innych

Jak mogliśmy się do tej pory przekonać dostosowywanie się do innych nie jest wcale takie proste. Dobre wieści są takie, że można się tego nauczyć. Najlepiej jest to zrobić poprzez zabawę i rozmowę. Na początku Ty będziesz najlepszym nauczycielem.

Najlepszą pomocą jaką możesz zaoferować dziecku podczas nauki dostosowywania się do innych jest tłumaczenie mu co dzieje się w umysłach innych ludzi. Oznacza to, że powinnaś często opowiadać dziecku co ludzie myślą oraz czują i dlaczego właśnie w tej sposób. Powinnaś także pokazywać mu sytuacje kiedy osoby mają odmienne zdanie na jakiś temat ("Twój tata myśli, że jest zbyt ciepło, ale ja uważam, że jest chłodno").

Na następnych stronach znajdziesz listę słów, które możesz użyć do opowiadania co dzieje się w umysłach innych. Dowiesz się też w jaki sposób wpleść te słowa w dialog ze swoim dzieckiem.

Twoje dziecko po jakimś czasie samo zacznie używać słów związanych z dostosowywaniem się do innych. Ten cały arsenał słów pomoże mu o tym co myśli i o tym co według niego myślą inni.

Obserwując i słuchając swoje dziecko może w odpowiedniej chwili posłużyć się swoimi wypowiedziami obrazującymi jak można dostosować się do innych. Wykorzystuj do tego rzeczy i sytuacje, którymi jest ono zainteresowane. Jakkolwiek używanie zainteresowań dziecka jest istotne to nie można się ograniczać tylko do tego. Twoje idee nie muszą zawsze być tworzone w odpowiedzi na to co powiedziało Twoje dziecko. To działa też w drugą stronę. Twoje dziecko też nie zawsze musi nawiązywać do tego co Ty powiedziałaś.

Przeprowadź swoje dziecko przez kolejne etapy rozwoju

Na następnych stronach postaramy się przedstawić informacje, które mogą pomóc Ci przeprowadzić dziecko przez kolejne etapy rozwoju. Pamiętaj jednak, że Twoje dziecko musi być aktywnym uczestnikiem dialogu (o tym jak sprawić, aby Twoje dziecko było zaangażowane w dialog napiszemy już wkrótce).

Podkreślaj odmienność punktów widzenia

Bez względu na to, na którym etapie znajduje się obecnie Twoje dziecko, ono musi zrozumieć, że zawsze jest więcej niż jeden punkt widzenia. Innymi słowy, dziecko powinno wiedzieć, że różni ludzie mają różne opinie na różne tematy.

Możesz uwypuklić różne punktu widzenia w dialogu posługując się odpowiednimi słowami. Dla przykładu możesz powiedzieć tak "Ty lubisz smak czekoladowy ale ja go nie lubię. Lubię wanilię. To inny smak." lub tak: "Ty lubisz zielone jabłka ale Twój brat lubi czerwone." W miarę jak będziemy szczegółowo opisywać poszczególne etapy będziemy prezentować słowa których można używać, żeby podkreślać odmienność punktów widzenia.

Słowa uwypuklające różnice

• Takie same / inne
• Lubię / nie lubię
• Wszystkie / niektóre
• Lub
• Wcześniej / teraz
• Teraz / później
• Ale
• Na prawdę

Jakiejkolwiek sytuacji użyjesz aby wprowadzać dziecko na wyższy etap zacznij od czegoś prostego. Tym czymś może być użycie komentarza na temat tego co Twoje dziecko chce lub myśli. Koniec końców, Twoje dziecko najpierw musi nauczyć się rozumieć siebie zanim zacznie rozumieć innych.

Pomóż swojemu dziecko osiągnąć pierwszy etap (rozumienie potrzeb)

Jeśli starasz się pomóc dziecku osiągnąć pierwszy etap to powinnaś skupić się na tym, żeby uzmysłowić mu, że w większości sytuacji nie wszyscy chcą w danej chwili tego samego. Zacznij od rozmowy na temat preferencji każdej z osób. Przykładowa wypowiedź może wyglądać tak: "Ty chcesz naleśniki. Tato chce obwarzanki. Basia chce owsiankę, a ja chcę żeby wszyscy byli cicho."

Kiedy wyczujesz, że Twoje dziecko zaczyna rozumieć, że nie każdy ma takie potrzeby jak ono wyraź przypuszczenie na temat tego jak ktoś będzie się czuł kiedy dostanie lub nie dostanie tego na czym mu zależy ("O nie. Nie ma już owsianki. Basia będzie smutna.") W następnej kolejności może zasugerować co Ty lub ktoś inny możecie zrobić lub powiedzieć w takiej sytuacji ("Możemy powiedzieć Basi, żeby dzisiaj spróbowała naleśników.")

Poniżej przedstawiamy listę słów, których możemy użyć jeśli czegoś chcemy. Używanie tych słów pomoże dziecku osiągnąć pierwszy etap.

Wyrazy związane z chęcią

• Chcę
• Lubię
• Kocham
• Mam nadzieję na
• Życzę sobie
• Marzę o
• Preferuję

Pomóż swojemu dziecko osiągnąć drugi etap (rozumienie czyjegoś myślenia)

Jeśli chciałbyś aby Twoje dziecko osiągnęło drugi etap to powinnaś mu pomóc myśleć o tym co mogą myśleć inne osoby. Zacznij od używania słów związanych z myśleniem (lista poniżej) w swoich dialogach. Pierwszymi słowami, których można użyć są: "myślę", "wiem" i "zapomniałem". Możesz dla przykładu użyć następujących zdań: "Pozwól mi pomyśleć", "Myślę, że będzie fajnie", "Wiem, że dasz radę", "Zapomniałem swoich kluczy" lub "Myślę, że jest gorąco na dworze".

Wyrazy związane z myśleniem

• Myślę
• Sądzę / nie sądzę
• Zapomnieć
• Pamiętać
• Rozumieć
• Zastanawiać się
• Wierzyć
• Oczekiwać
• Czuć
• Wyobrażać sobie
• Mieć pomysł
• Zgadywać
• Domyślać się
• Przypominać sobie
• Zgadywać
• Dziwić się
• Obawiać się, że

Rozmowa na tematy związane z myśleniem jest jednym z najlepszych sposobów aby dziecko nauczyło się odczytywać to co dzieje się w umysłach innych osób. Staraj się więc na najwcześniejszym etapie kształtowania się mowy Twojego dziecka opowiadać o tym co ono myśli w danej sytuacji.

Twoje dziecko będzie używać większej ilości słów związanych z "myśleniem" jeśli temat rozmowy będzie związany z tym co ono lub inne osoby myślą. Te słowa będą też służyć do nawiązania i podtrzymania dialogu. Dla przykładu Twoje dziecko może powiedzieć: "Wiesz co?" lub "Pamiętasz kiedy widzieliśmy żyrafę" żeby rozpocząć dialog. Może też na Twoje pytania odpowiedzieć "Też tak myślę" kiedy chcę się z czymś zgodzić. Bardzo często będziesz też słyszała zdanie "Ja nie wiem". To zdanie może oznaczać, że Twoje dziecko albo rzeczywiście nie zna odpowiedzi, albo nie chce jej udzielić.

Jeśli Twoje dziecko użyje jakiegoś słowa związanego z myślenie to zachowuj się tak jakby ono rzeczywiście miało na myśli to co mówi. Przyjrzyjmy się w jaki sposób mama Bartka interpretuje jego "Ja nie wiem".

Odpowiednia składnia zdań sprzyja temu aby dziecko mogło lepiej zdać sobie sprawę z tego co dzieje się w umysłach innych osób. Rozważmy następujące zdania: On myśli, że rybka jest głodna", "On wie jak to zrobić", "On pamięta kiedy są moje urodziny". Zdania te rozpoczynają się od słów związanych z myśleniem a następnie występuję jedno ze słów : "że", "jak", "kiedy". To wszystko sprawia, że dziecko zdaje sobie sprawę, że rozmawiamy o punkcie widzenia kogoś innego. Żeby Twoje dziecko samo posługiwało się takimi zwrotami musi się z nimi najpierw osłuchać. Zazwyczaj będzie musiało to usłyszeć to wiele razy zanim zacznie to dobrze rozumieć i samo stosować w swoich wypowiedziach.

Przestudiuj dokładnie wymienione wcześniej słowa związane z myśleniem. Staraj się używać jak najwięcej tych słów, ale najpierw skoncentruj się na słowach "myślę", "wiem" i "zapomniałem". To pomoże Twojemu dziecku zrozumieć, że są różne sposoby rozmawiania o myśleniu.

Kiedy Twoje dziecko już zacznie rozumieć myśli innych osób to nie ograniczaj się do opisywania co inni ludzie chcą lub myślą. Pomóż dziecku zrozumieć dlaczego ludzie myślą w ten sposób tak, żeby dziecko mogło wykorzystać tę wiedzę do przewidywania tego jak ludzie postępują w różnych sytuacjach. Użyj "łączących słów" jak te wymienione poniżej, aby wyjaśniać dziecku dlaczego inni myślą lub zachowują się w określony sposób.

"Łączące słowa"

• Ponieważ
• Jeśli ... to wtedy
• Kiedy (Kiedy coś się stanie to wtedy)
• Jak tylko
• Przed / po
• Więc

Kiedy rozmawiasz ze swoim dzieckiem używaj zdań takich jak: "Anna jest smutna ponieważ chciała rower", "Jeśli dam Jankowi ciastko to wtedy on będzie szczęśliwy", "Kiedy on ma na coś ochotę o bez przerwy o to prosi", "Jak tylko dam mu pociąg on robi się grzeczny", "On nie umie pływać, więc zostaje w domu".

Pomóż swojemu dziecko osiągnąć trzeci etap (widzieć znaczy wiedzieć)

Kiedy pracujesz nad tym, żeby Twoje dziecko osiągnęło trzeci etap to daj mu do zrozumienia, że Ty widzisz świat inaczej niż on. Kiedy on błędnie założy, że Ty masz dostęp do tej samej informacji jak on, to powiedz coś w rodzaju "Nie widzę tego. Pokaż mi to aby mogła widzieć to samo co ty" lub "Powiedz mi co to jest, nie widzę tego na co patrzysz".

Bądź dobry wzorcem do naśladowania. Kiedy czytasz książkę odwróć ją tak, żeby ono widziało treść i wyjaśnij mu dlaczego to robisz "Obracam książkę, żebyś mógł zobaczyć jaki tu jest obrazek". Wskazuj na coś co Ty zobaczyłaś a dziecko nie "Spójrz na tego czerwonego ptaka. Widzisz go?", a może on też czasem postąpi tak samo.

Słowa związane z patrzeniem

• Widzieć
• Nie widzieć
• Mówić (o tym czego nie widać)
• Pokazać
• Patrzeć

Pomóż swojemu dziecko osiągnąć czwarty etap (rozumienie skrywanych uczuć)

Twoje dziecko musi zrozumieć, że ludzie czasem skrywają swoje prawdziwe uczucia i mówią coś innego niż naprawdę myślą. Żeby osiągnąć czwarty etap Twoje dziecko musi koncentrować się na tym co mówią inni i zastanawiać się co oni myślą, ale o tym nie mówią.

Przyjrzy się liście słów związanych ze "skrywanymi uczuciami".

Słowa związane ze "skrywanymi uczuciami"
Słowa te mogą być wykorzystane do tego aby podkreślić różnicę pomiędzy tym co ktoś mówi i myśli

• Mówić
• Szeptać
• Pytać
• Robić na złość, droczyć się
• Prawda / kłamstwo
• W rzeczywistości
• Obiecać
• Żartować
• Mieć na myśli (On nie ma na myśli to co mówi)

Kiedy jesteś ze swoim dzieckiem staraj się używać powyższych słów w taki sposób aby pokazać to czego ludzie nie mówią, a co prawdopodobnie myślą. Z pewnością zauważyłaś, że wiele z tych słów ma związek z komunikacją: "mówić", "pytać", "szeptać" czy "obiecywać". Słów tych często używamy, żeby zacytować innych ludzi. Zacznij od tego aby Twoje dziecko przyzwyczaiło się do tego, że cytujesz co powiedział ktoś inny ("Tato powiedział, że jest zimno na dworze dzisiaj").

Następnym krokiem jest podkreślanie różnić pomiędzy tym co ludzie mówią i robią i jak czują się na prawdę. Użyć słów związanych ze skrywanymi uczuciami i słów uwypuklających różnice. Możesz powiedzieć do swojego dziecka coś w stylu: "On powiedział, że nie ma ochoty na ciastka, ale wydaje mi się, że nie miał tego na myśli". Zwrotem, którym możemy się tu często posiłkować jest "w rzeczywistości". Przykładem zdania z użyciem takiego zwrotu może być "On powiedział mi, że nie jest głodny, ale w rzeczywistości ma ochotę na ciastko".

W następnej kolejności staraj się tak to zaaranżować, aby Twoje dziecko użyło słów związanych ze "skrywanymi uczuciami". Dla przykładu możesz zapytać się: "Jak myślisz, co oznacza uśmieszek na twarzy tego pana?". Idealnie byłoby jeśli wypowiedź Twojego dziecko wyglądała jak ta: "On powiedział, że nie zje ciastek, ale w rzeczywistości zje".

Twojemu dziecku może sprawiać frajdę słuchanie co jego maskotki mają do powiedzenia, szczególnie wtedy kiedy one mówią coś niemądrego i odmiennego od rzeczywistości. Dla przykładu, jeśli Ciasteczkowy Potwór powie "Mam ochotę na ciasteczka i małych chłopców" to możesz wyjaśnić dziecku, że "Ciasteczkowy Potwór powiedział, że lubi jeść małych chłopców, ale to nie jest prawda. On lubi jeść tylko ciasteczka". Wielki uśmiech na Twojej twarzy pomoże zrozumieć dziecku, że to wszystko to żart.

Podobnie jak słowa związane z myśleniem, także słowa związane ze skrywanymi uczuciami często występują przed słowami "że" czy "co" jak następujących przykładach: "On powiedział mi, że Ciebie lubi", "On zapytał, co było napisane na kartce".

Domyślenie się tego co inna osoba czuje może być trudne nawet dla najbardziej wrażliwej osoby. Często, najlepszych wskazówek na temat tego co dana osoba myśli możemy szukać w mowie jej ciała, tonie głosu czy wyrazie twarzy. Wskazuj na te rzeczy Twojemu dziecku jeśli tylko się pojawią ("Powiedziała, że podoba jej się ten sweter, ale wydaje mi się, że myśli inaczej. Słychać w jej głosie smutek i ona wcale się nie uśmiecha".

Sposobem, który może Twojemu dziecku dać wiele przyjemności z poznawania skrywanych uczuć są kalambury lub inne żarty. Na początku prawdopodobnie będziesz musiała wyjaśniać dziecku puenty dowcipów. Dla przykładu możesz powiedzieć dla dziecka "Puk, puk" (poniższy angielski żart nie da się łatwo przełożyć na nasz język). Jeśli Twoje dziecko odpowie "Kto tam" to powiedz "Luke". Twoje dziecko z pewnością zapyta "Jaki Luke?", a wtedy Ty powiesz "Spójrz za siebie. Nikogo tam nie ma". Jeśli będzie wymagane wyjaśnienie to udziel go: "To jest śmieszne ponieważ Luke to imię chłopca, a ja miałam na myśli 'look'. Wyrazy "Luke" i "look" brzmią tak samo, ale to zupełnie różne wyrazy". Jeśli Twoje dziecko będzie miało problem, ze zrozumieniem żartu posłuż się obrazkami przedstawiającymi chłopca ("Luke") i parę oczów "look".

Pomóż swojemu dziecko osiągnąć piąty etap (rozumienie fałszywych przekonań)

W rzeczywistości już rozpoczęłaś naukę rozumienia fałszywych przekonań rozmawiając ze swoim dzieckiem o tym co inni sądzą, w co wierzą lub co wiedzą. Rozumienie fałszywych przekonań już się zaczęło bo to co ludzie sobie myślą jest często odległe od rzeczywistości. Jeśli starasz się ze swoim dzieckiem osiągnąć pięty etap to powinnaś uwypuklać te różnice jeśli się pojawią.

Pomaganie swojemu dziecku w zrozumieniu, że ludzie postępują w określony sposób ponieważ zakładają że coś jest prawdą (nawet jeśli nie jest) może być zabawne. Życie rodzinna dostarcza mnóstwa sposobności, aby wykorzystać fałszywe przekonania do żartów. Twojemu dziecku będzie łatwiej zrozumieć sytuację związaną z fałszywym przekonaniem jeśli porozmawiasz z nim o tym uprzednio ("Oszukajmy Tatusia") i pozwolisz brać udział w przygotowaniu żartu. Zwróć uwagę w jaki sposób tata Edwarda angażuje go w chowanie prezentu dla mamy.

Jeśli będziesz używać wybranych słów (z listy poniżej) do wyjaśnienia co inne osoby prawdopodobnie myślą, i konfrontowała to z tym co dzieje się w rzeczywistości to dziecko będzie stopniowo rozumiało, że nie wszyscy wiedzą o żarcie.

Słowa związane z fałszywymi przekonaniami

• Prawdziwe / udawane
• Trik
• Żart
• Myśleć
• Wiedzieć
• Pamiętać
• Oczekiwać

Podczas pomagania swojemu dziecku dostosowywania się do innych będziesz nieustannie przyglądać się dwóm stronom każdej historii, zwracając szczególną uwagę na różnorodności opinii które ludzie mają. Wiedza, że są przynajmniej dwa sposoby patrzenia na daną rzecz pomoże Twojemu dziecku rozwiązywać problemy. W trudnych momentach będzie miał wybór. Jeśli, dla przykładu, Twoje dzieci walczą o lepsze miejsce w samochodzie to możesz powiedzieć: "Możesz siedzieć z przodu czasami, ale nie zawsze" lub "Czy chcesz siedzieć z przodu teraz, czy jak będziemy wracali?"

Spójrz w jaki sposób mama Krzysztofa mówi do niego kiedy on spiera się z siostrą o zabawkę.

W rozdziale drugim poznaliśmy cztery strategie, które pomagają Twojemu dziecku łatwiej zrozumieć twoje postępowanie, gesty i wyraz twarzy. Użyj tych samych strategii kiedy mówisz do swojego dziecka a tym jak dostosować się do innych.

Mów mniej

Nawet jeśli Twoje dziecko mówi pełnymi, skomplikowanymi zdaniami to może nie rozumieć Twoich wypowiedzi. Spraw, aby Twoje wypowiedzi były proste używając słów, które ono zna. Niech Twoje zdania będą krótkie i gramatycznie nieskomplikowane.

Zdania, w których opisujemy to co ktoś inny mówi lub myśli - jak "On myśli, że rybka jest głodna" - mogą być trudne do zrozumienia dla Twojego dziecka. Jeśli Twoje dziecko nie rozumie tak długich zdań to rozbij te zdania na krótsze, np.: "On myśli o rybce. Rybka może być głodna. On myśli, że rybka jest głodna."

Zawsze rozmawiaj w sposób naturalny i prawidłowy. Mówienie mniej nie oznacza łamania reguł gramatycznych.

Intonuj

Spraw, że słowa związane z dopasowywaniem się wyróżniają się. Moduluj swój głos wypowiadając te słowa. Mów je wyraźnie głośniej lub ciszej od pozostałych. Staraj się dopasować ton głosu do uczyć i myśli, o których mówisz. Na obrazku poniżej pokazane jest jak tato Bartka uwypukla słowa, które mają pozwolić Bartkowi zrozumieć dlaczego jego siostra może nie być zadowolona z prezentu.

Twoje dziecko może nie zrozumieć za pierwszym razem tej sytuacji. Dołóż starań, aby móc pokazać mu więcej podobnych sytuacji. Dla przykładu, tato Bartka może okazać rozczarowanie kiedy nie dostanie na kolacje swojego ulubionego dania ("Tak naprawdę to chciałem makaron, ale powiem mamie, że jestem zadowolony, że dostałem kurczaka.")

Mów wolniej

Twoje dziecko potrzebuje czasu, aby przyswoić sobie nowe koncepcje i poznać nowe słowa. Wypowiadaj słowa powoli i wyraźnie. Możesz na chwilę zatrzymać wypowiedź po słowie związanym z dostosowaniem się, aby dziecko zwróciło na to słowo uwagę.

Pamiętaj także o tym żeby odczekać wystarczająco długo po tym jak Ty skończysz swoja kwestię, aby dziecko miało czas na swoją wypowiedź. Staraj się zawsze mówić w sposób naturalny zwracając uwagą na rytmikę swojej wypowiedzi.

Pokazuj

Pamiętamy z rozdziału drugiego, że istnieje kilka sposobów na to, żeby zwrócić uwagę dziecka na to o czym mówimy. Możesz wskazać obiekt rozmowy palcem, użyć odpowiedniego gestu lub wyrazu twarzy, możesz też posłużyć się obrazkiem.

Wskazywanie na rzecz lub osobę, o której mówisz

Proste wskazanie drugiej osoby może pomóc dziecku zrozumieć, o czyim punkcie widzenia mówisz. To może być pomocne podczas pokazywania różnic pomiędzy Twoim a innym dzieckiem. Wskazywanie pomaga także domyślić się kto coś powiedział.

Używanie gestu lub wyrazu twarzy

Posługiwanie się odpowiednim gestem lub wyrazem twarzy może pomóc Twojemu dziecku zrozumieć to co mówisz. Dla przykładu, jeśli nad czymś intensywnie myślisz to możesz zmrużyć oczy i przyłożyć pięść do swojego policzka. Jeśli mówisz o czym i wątpisz, żeby to była prawda to możesz okazać swoje niedowierzanie poprzez otworzone usta i ręce trzymane na biodrach.

Posługiwanie się obrazkiem

Ta wskazówka jest najbardziej użyteczna wtedy kiedy Twoje dziecko jest wzrokowcem. Możesz użyć kartki i flamastra do zobrazowania mu skomplikowanych idei. Dla przykładu możesz wyjaśnić różnicę pomiędzy tym co ktoś mówi i myśli używając odpowiednich "dymków".

Możesz też narysować obrazek pomagający wyjaśnić co Twoje dziecko może powiedzieć lub zrobić w odpowiedzi na to co ktoś inny sobie myśli. Dla przykładu możesz pokazać obrazek obok jeśli chcesz zasugerować dziecko co może powiedzieć jeśli Ty zobaczysz, że rybka pływa blisko powierzchni.

Pomóż swojemu dziecko rozmawiać o dostosowywaniu się do innych

Kiedy Twoje dziecko już dostatecznie dużo osłuchało się zdań związanych z dostosowywaniem się do innych to możesz zachęcać go żeby samo też spróbowało takich zdań używać. Wykorzystując odpowiednie wyrazy będzie w stanie przeprowadzać rozmowy na temat tego o czym myślą inni ludzie.

Aby Twoje dziecko było zaangażowane w rozmowę o dostosowywaniu się do innych, pamiętaj o poniższych wskazówkach.

I-wskazówki

• Uwzględniaj zainteresowania dziecka, jego wypowiedziane słowa i jego pomysły,
• Interpretuj jego wypowiedzi,
• Wprowadzaj swoje własne pomysły,
• Nalegaj na zmianę tematu rozmowy.

Wskazówki dla dziecka

• Skomentuj jakiś fakt lub zdarzenie i ... czekaj
• Zadaj pytanie i ... czekaj
• Ułatw dziecku odpowiedź na pytanie i ... czekaj
• Użyj podpowiedzi i ... czekaj
• Posłuż się sugestią i ... czekaj
• Powiedz Twojemu dziecku co ma zrobić lub powiedzieć i ... czekaj

Twoje pytanie sprawią, że dziecko będzie dużo mówiło. Sztuka polega na tym, żeby nie zadawać dziecku zbyt wielu pyta, bo wtedy najprawdopodobniej przestanie rozmawiać!

Zadawaj otwarte pytania, aby poszerzać umiejętność myślenia ("Dlaczego Ania jest smutna?", "Co można zrobić, żeby poczuła się lepiej?", "Co Czerwony Kapturek powiedział babci?") Pamiętaj, że to są trudne pytania, więc jeśli Twoje dziecko nie będzie umiało na nie odpowiedzieć to spróbuj łatwiejszych pytań ("Czy Ania jest smutna?", "Co ona chciała na urodziny?", "Co ona dostała?") Posłuż się wskazówkami i poczekaj aż dziecko samo dojdzie do odpowiedniej konkluzji. Dla przykładu, może być zbyt trudno zrozumieć Twojemu dziecku następujące zdania: "Jak myślisz, dlaczego ona jest niezadowolona ze swojego prezentu?" Zamiast tego możesz spróbować użyć czegoś prostszego, na przykład pytania, które trzeba dokończyć ("Ona chciała rower a dostała ...") Jako ostatnią deskę ratunku możesz sama odpowiedzieć na zadane pytanie.

Możesz się zdziwić jak wiele będzie okazji do rozmowy o czyichś uczuciach i myślach. Przyjrzyjmy się jak wiele słów związanych z myśleniem używają Jacek i jego mama podczas planowania zakupów kurtki. Zwróćmy uwagę ja umiejętnie mama równoważy ilość zadawanych pytań i stosowanych komentarzy.

Mama: Jak myślisz, gdzie powinniśmy się udać, żeby kupić kurtkę?
Jacek: Ze sklepu kurtkowego.
Mama: Miałeś na myśli sklep z ubraniami?
Jacek: Czy Ty myślisz, że mają kurtki w Biedronce?
Mama: Możemy sprawdzić. Obok nas są dwie Biedronki, którą miałeś na myśli?
Jacek: Pamiętam o Biedronce na ulicy Piłsudskiego. Jak myślisz, mają tam kurtki?
Mama: Wiesz co? Ostatnio tam byłam i nie widziałam żadnych kurtek. To mały sklep. Może kurtki będą w jakimś większym sklepie.
Jacek: Też tak myślę.

Baw się w proste gry związane z dopasowywaniem się

Wiele prostych gier stwarza okazje do myślenia i mówienia do dopasowywaniu się. W niektóre z nich możesz się bawić w dowolnym miejscu i o dowolnej porze. Dla przykładu, jeśli Twoje dziecko swoją ulubioną koszulkę to powiedz mu, że też ją bardzo lubisz. Następnie możecie rozpocząć rozmowę o waszych ulubionych ubraniach. W sklepie spożywczym wzajemne wymienianie czego się lubi pozwala napełnić koszyk z zakupami.

Prób bawić się w gry w zgadywanie. Zastanawiajcie się co płynące po niebie chmury Wam przypominają. Oglądajcie sztukę modernistyczną i rozmawiajcie wspólnie o tym co widzicie ("Myślę, że to wygląda jak jakiś staruszek"). Zastanawiajcie się kogo przypomina wam jakieś zwierze ("Ta sowa przypomina mi dziadka"). Może też zgadywać co będzie na obiad ("Zastanawiam się co też tatuś zrobi dzisiaj na obiad").

Zabawy w chowanego (takie jak "Obserwuj moje oczy i znajdź niespodziankę" z rozdziału drugiego) pomagają dziecku zrozumieć, że widzieć znaczy wiedzieć. Poniżej prezentujemy opis jeszcze innej gry, która zachęca dziecko do dawania dodatkowych wskazówek jeśli druga osoba nie widzi tego co dziecko.

Zabawa z przegrodą

• Przygotuj przegrodę i postaw ją na stole tak, żeby dziecko nie widziało co jest za zagrodą.
• Powiedz dziecko, żeby zamknęło oczy. Połóż jakąś rzecz na stole tak żebyś Ty ją widziała, a dziecko nie.
• Daj dziecku trochę informacji o tej rzeczy ("To jest owoc", "Ta rzecz jest czerwona") i pozwól mu zgadywać.
• Zamieńcie się rolami.

Jeszcze inną zabawą pomagającą dziecku mówić o tym co inni mówią jest zabawa w "głuchy telefon. W tę zabawę najlepiej bawić się we trzy lub więcej osób, ale zabawa w dwójkę jest także możliwa. Każda osoba szepcze słowo lub zdanie do ucha kolejnej osoby. Ostania osoba mówi powiedzieć co usłyszała mówiąc "On mówi ..." i powtarzając słowa powiedziane do jej ucha.

Nauka umiejętności dostosowywania się do innych wymaga czasu. Nikt nie oczekuje od dziecka, żeby potrafiło domyślić się wszystkich skomplikowanych rzeczy zachodzących w umysłach innych. W gruncie rzeczy, nawet my, dorośli nie zawsze potrafimy domyślić się motywów postępowania innych ludzi. Duża ilość ćwiczeń, odrobina wsparcia z Twojej strony i mnóstwo czasu będzie wymagane aby Twoje dziecko umiało "czytać myśli" innych ludzi. Kiedy jednak już się tego nauczy jego postrzeganie innych ludzi na zawsze ulegnie zmianie.

Używaj wskazówek dla lepszej konwersacji

Kiedy już udało Ci się dowiedzieć jakie Twoje dziecko ma zdolności konwersacyjne to jesteś gotowy pomóc mu prowadzić dłuższe i ciekawsze rozmowy. Jedną z najtrudniejszych rzeczy do nauczenia się dla Twojego dziecka będzie podtrzymywanie rozmowy. Nie ma lepszej osoby, od której Twoje dziecko mogłoby się tego nauczyć niż Ty.

Twoje rozmowy z dzieckiem będą dla niego źródłem ważnych, początkowych doświadczeń. Za każdym razem kiedy z nim rozmawiasz, Twoje dziecko uczy się na czym polega konwersacja. W miarę jego nauki, będzie wykorzystywał to wszystko czego nauczył się od Ciebie w rozmowach z innymi dziećmi.

W tym rozdziale nauczysz się jak dostarczać swojemu dziecku tylko tyle wsparcie ile jest wymagane, aby Twoje dziecko zrozumiało, że podtrzymywanie konwersacji czyni codzienne życie bardziej zabawnym.

Podstawy konwersacji

Głównym tematem tego rozdziału jest podtrzymywanie konwersacji. Zanim jednak przejdziemy dalej przypomnijmy sobie dwie podstawowe zasady konwersacji, o których mówiliśmy w poprzednich rozdziałach oraz nauczmy się jeszcze jednej: wykorzystywania rutynowych czynności.

Wykorzystywanie rutynowych czynności

Dla dzieci, które nie są wprawione w konwersacji, codzienne czynności takie jak obiad, czy kładzenie się spać są dobrym czasem na naukę konwersacji. Czynności te wykonywane są codziennie i przeważnie przebiegają zawsze w ten sam sposób. Dzięki temu łatwiej jest posiąść dziecka uwagę i zachęcić go do konwersacji. Nauka konwersji podczas gdy dziecko zajmuje się czymś bardziej go absorbującym (np.: zabawa jego ulubioną zabawką) może okazać się dużo większym wyzwaniem.

Posiłki w gronie rodzinnym do dobra okazja do konwersacji ponieważ wszyscy jedzą w tym samym czasie i dyskutują na temat codziennych wydarzeń. Wspólne posiłki zachęcają także do naprzemiennego wykonywania czynności głównie z powodu swojej przewidywalnej struktury: nakrywanie do stołu, jedzenie, rozmowa o tym co się dziś wydarzyło i jak minął komuś jego dzień, sprzątanie po jedzeniu.

Pomyśl o wszystkich słowach, które Twoje dziecko słyszy bez ustanku podczas posiłku: "Proszę podaj mi sól/wodę/sok", "Dziękuję", "Bardzo proszę", "Jak ci smakuje?", "Ktoś chce dokładkę?", "Już się najadłem", itd. Wspólne posiłki dostarczają także możliwości osłuchania się ze standardowymi sposobami rozpoczynania i kończenia konwersacji: "Jak ci minął dzień?", "Zobaczymy się później" itd.

Kładzenie się spać jest także wyśmienitym momentem na konwersację. Kiedy układasz dziecko spać, może ono chcieć przedłużyć tę chwilę poprzez konwersację. Kiedy dziecko jest w dobrym nastroju rozmawiajcie wspólnie o tych wszystkich rzeczach, które wydarzyły się w ciągu dnia lub o książce, którą ostatnio przeczytaliście. Przygaś światło, aby mieć pewność, że dziecko nie będzie się rozpraszać.

Podążaj za dzieckiem

Oprócz codziennych czynności, najlepszy czas na naukę konwersacji jest wtedy, kiedy Twoje dziecko próbuje rozmawiać. Będzie najprawdopodobniej bardziej skore do rozmowy kiedy zdarzy się coś co je interesuje.

W tym rozdziale nauczysz się jak wykorzystywać zainteresowania dziecka do nauki konwersacji. Jak nauczyliśmy się w rozdziale pierwszym najlepszym sposobem aby pomóc dziecku zrozumieć, że teraz jest jego kolei na wypowiedź jest podążanie za nim. W tym rozdziale przedstawimy wiele strategi, które sprawią, że będziesz sprawniejszym partnerem Twojego dziecka podczas konwersacji. Wszystkie te strategie korzystają z kluczowego elementu jakim jest czekanie.

Czekaj, a potem ... jeszcze trochę poczekaj.

Jeśli czekasz to dajesz do zrozumienia dziecku, że oczekujesz na jego odpowiedź. Ale, co jeszcze ważniejsze, dajesz mu wystarczająco dużo czasu tę odpowiedź. Dzieci z zaburzeniami w sferze kontaktów społecznych (Zespół Aspergera lub Autyzm Wysoko Funkcjonujący) bardzo często rozumieją, że konwersacja jest naprzemienną wymianą zdań. Problem polega na tym, że zazwyczaj potrzebują więcej czasu, aby wypowiedzieć swoją kwestię.

Być może Twoje dziecko potrzebuje więcej czasu, aby zrozumieć co chcesz mu przekazać. Może być rozkojarzone, lub niepewne co powinno powiedzieć. Może się też łatwo rozproszyć, z powodu usłyszanego hałasu lub dostrzeżonego ciekawego wzoru na suficie. Twoje dziecko może też przerwać swoją wypowiedź w połowie bo brakuje mu odpowiedniego słowa.

Wszystko to oznacza, że będziesz musiała poczekać odrobinę dłużej na jego odpowiedź. Większość ludzi czeka zazwyczaj tylko jedną sekundę na odpowiedź partnera i jeśli jej nie ma kontynuuje swoją wypowiedź. Podczas rozmowy z dzieckiem będziemy musieli poczekać dłużej, czasem pięć lub nawet dziesięć sekund zanim będziemy mogli kontynuować rozmowę.

Podczas gdy czekasz na odpowiedź niech Twoja twarz i język ciała wskazują na to, że oczekujesz odpowiedzi. Licz sobie po cichu jeśli czekanie na odpowiedź Twojego dziecka nie przychodzi ci łatwo. Pięć sekund to dużo dłużej niż Ci się może wydawać.

Używaj I-wskazówek do podtrzymywania rozmowy.

I-wskazówki są zestawem technik, których możesz używać podczas rozmów z dzieckiem. Pomogą Ci one podążać za dzieckiem, w ten sposób, żeby pytania Twojego dziecka nie zostały bez odpowiedzi. I-wskazówki są dla Ciebie. Dodatkowo pokażemy też wskazówki, które te są sygnałem dla Twojego dziecka, że teraz jest jego kolej na wypowiedź.

I-wskazówki

• Uwzględniaj zainteresowania dziecka, jego wypowiedziane słowa i jego pomysły,
• Interpretuj jego wypowiedzi,
• Wprowadzaj swoje własne pomysły,
• Nalegaj na zmianę tematu rozmowy.

Te wskazówki pomogą Ci sprawić, że będzie Twoja kolej na wypowiedź podczas konwersacji.

Wskazówki dla dziecka

• Skomentuj jakiś fakt lub zdarzenie i ... czekaj
• Zadaj pytanie i ... czekaj
• Ułatw dziecku odpowiedź na pytanie i ... czekaj
• Użyj podpowiedzi i ... czekaj
• Posłuż się sugestią i ... czekaj
• Powiedz Twojemu dziecku co ma zrobić lub powiedzieć i ... czekaj

Wskazówki te pomogą Twojemu dziecku zrozumieć, że teraz jest jego kolej na wypowiedź.

Używaj I-wskazówek, żeby zasygnalizować, że teraz jest Twoja kolej na wypowiedź.

Przyjrzyjmy się w pierwszej kolejności I-wskazówkom. Pomogą Ci one zasygnalizować, że teraz jest Twoja kolej na wypowiedź i jednocześnie sprawią, że wyrobisz sobie odpowiedni styl rozmowy z dzieckiem. Taki styl, w którym będziesz odpowiednio reagować na wypowiedzi Twojego dziecka w rozmowie.

Uwzględniaj zainteresowania dziecka, jego wypowiedziane słowa i jego pomysły.

Wypowiedź na temat interesujący Twoje dziecko było jedną z technik, żeby dziecko zwróciło na Ciebie uwagę, które poznaliśmy w drugim rozdziale. Spróbujemy użyć tej samej techniki, żeby zainteresować go rozmową.

Żeby pokazać dziecku, że jego zainteresowania, uczucia i pomysły wiele dla Ciebie znaczą rozpocznij rozmowę na temat tego, czym Twoje dziecko interesuje się w danej chwili. Zaczynać rozmowę w ten sposób, mamy pewność, że rozmawiamy na temat interesujący Twoje dziecko.

Dla przykładu, Brady właśnie skończył oglądać swój ulubiony program telewizyjny i jego tata rozpoczyna dialog w następujący sposób: "Cześć Brady. Co tam ciekawego oglądałeś?". Przyjrzyj się jak przebiega konwersacja, którą rozpoczął tata, i która dotyczy rzeczy interesujących Brada.

Prostym sposobem na "sklejenie" wypowiedzi Twojego dziecka z Twoją wypowiedzią jest użycie wypowiedzianych przez niego słów (jak zrobił to tata na ilustracji powyżej, kiedy rozpoczął swoją wypowiedź od słowa "Pióra?!"). Używając słów, które wypowiedziało Twoje dziecko dajesz mu do zrozumienia, że słyszałeś i akceptujesz jego wypowiedź. Poczuje się dowartościowane i ważne, kiedy usłyszy jak wypowiadasz jego słowa. Pomoże mu to też w skupieniu się na Twoich wypowiedziach.

Używaj słów wypowiadanych przez dziecko zarówno do zgadzania jak i niezgadzania się z tym co ono mówi. Dla przykładu, jeśli Twoje dziecko powie "Podobało mi się to opowiadanie" może odpowiedzieć "Mi też, podobało się to opowiadanie".

Interpretuj jego wypowiedzi.

Nieraz bywa tak, że nie jesteś w stanie użyć słów dziecka ponieważ nie jesteś pewna co ono mówi. W tej sytuacji najlepiej zachowywać się jak "interpreter".

Interpretowanie tego co mówi dziecko oznacza zamianę na odpowiednie słowa wszystkiego tego co Twoje dziecko stara się tobie powiedzieć, nie tylko za pomocą słów, ale też gestów i czynności. W ten sposób, wyrażając jego punkt widzenia za pomocą Twoich słów, dajesz mu sygnał, że słuchasz go i obserwujesz i starasz się zrozumieć o co mu chodzi.

Dla przykłady, jeśli Twoje dziecko ściąga brokuły ze swojego talerza, prawdopodobnie stara Ci się powiedzieć "Nie będę tego jadł". W takiej sytuacji zinterpretujmy jego zachowanie i nazwijmy je słowami "A więc nie chcesz jeść brokułów". Jeśli Twoje dziecko stanie obok innego dziecka bawiącego się jakąś grę to prawdopodobnie też chciałoby się przyłączyć do gry. W tej sytuacji możesz powiedzieć: "Widzę, że chciałbyś się też pobawić".

Kiedy interpretujesz wydarzenia, które dzieją się dookoła Ciebie i Twojego dziecka pomagasz mu zrozumieć motywy i powody działań innych osób (np.: niektóre zachowania społeczne). Dla przykładu, jeśli Twoje dziecko rozmawia z kimś, kto co chwila zerka na zegarek, możesz pomóc dziecku zinterpretować tę sytuację i powiedzieć do niego: "Czas już na nas. Pan Jurek z pewnością się spieszy."

Interpretowanie jest także bardzo pomocne kiedy Twoje dziecko wymawia coś niepoprawnie. Dla przykładu, dziecko może dobierać niewłaściwe słowa, może też skrócić całą wypowiedź do kilku słów. Wówczas, jeśli Twoje dziecko nie poprawi samo swojej wypowiedzi, możesz spróbować domyślić się co miało na myśli i skorygować jego wypowiedź samemu.

Kiedy interpretujesz to co Twoje dziecko robi, możesz z ten sposób pokazać mu co mógłby powiedzieć w danej chwili własnymi słowami. Żeby to zrobić w pierwszej kolejności spójrz na dano zdarzenie z jego punktu widzenia: "A więc nie chcesz jeść brokułów". Następnie może mu pokazać, co jeszcze ktoś może powiedzieć, dodając Twój własny punkt widzenia: "A ja uwielbiam brokuły". To nie ma znaczenia, że Twój punkt widzenia jest inny niż Twojego dziecka. To co ma znaczenia to to, że Twoje dziecko słyszy zdanie, które jest bardzo podobne do tego, które ono może użyć następnym razem.

Wprowadzaj swoje własne pomysły.

Uczestnicząc w dyskusji możesz starać się dodać do niej swoje, interesujące pomysły. Możesz też wykorzystać komentarze do podtrzymywania dyskusji odnosząc się do tego co Twoje dziecko robi, mówi lub czym jest zainteresowane. Dla przykładu, jeśli Twoje dziecko uwielbia wymieniać stolice państw to możesz postarać się podać jakiś interesujący fakt na temat wybranej stolicy ("W Ottawie, ludzie jeżdżą na łyżwach po rzecze jak jest zima").

Wprowadzania swoich własnych pomysłów to coś więcej niż sposób na podtrzymanie konwersacji. Czasem, jako rodzice, chcemy skomentować pewną rzecz i nie oczekujemy od dziecka odpowiedzi na nasz komentarz. Jesteśmy wtedy zainteresowani dostarczeniem dziecku informacji do samodzielnego przemyślenia. W następnych dwóch rozdziałach przedstawimy wiele pomysłów, którymi można będzie dzielić się z dzieckiem - pomysłów, które otworzą jego umysł na otaczający świat.

Nie jest najlepszym rozwiązaniem pozwolenie dziecku, aby zawsze kierowało tokiem rozmowy. Może to prowadzić do tego, że rozmowa utknie w martwym punkcie. Może się tak wydarzyć kiedy dziecko będzie chciało bez przerwy rozmawiać na jeden wybrany temat i nie będzie w stanie zmienić wątku rozmowy. Jeśli Twoje dziecko nie jest wyczulone na Twoje zainteresowania to może myśleć, że to co je interesuje interesuje też Ciebie.

Dla przykładu, Eryk chce rozmawiać o przyciskach za każdym razem kiedy podróżuje ze swoją mamą samochodem. Jego matka, starając się podtrzymywać dyskusję odpowiada na jego pytania. Pomimo jej wysiłków wygląda na to, że Eryk jest bardziej zainteresowany poznawaniem instalacji samochodowej niż uczestnictwem w konwersacji. Tak naprawdę jego mama chciałaby porozmawiać o tym co wydarzyło się ciekawego w szkole dzisiaj, lub na dowolny inny temat - z wyjątkiem przycisków w samochodzie.

Aby zburzyć rutynowy schemat rozmowy narzucony przez Eryka, jego mama może spróbować wzbudzić jego ciekawość dzieląc się swoimi pomysłami. Dla przykładu może opowiedzieć o tym jak otwierało się okna w samochodzie zanim wprowadzono sterowanie elektryczne.

Jeśli, pomimo wysiłków, Eryk nie jest w stanie płynnie zmienić tematu rozmowy, to jego mam będzie musiała całkowicie zmienić temat rozmowy. Będzie mu łatwiej zmienić temat rozmowy jeśli nowy temat rozmowy jest dla niego równie interesujący jak poprzedni.

Musisz zdawać sobie sprawę, że są różne przyczyny, z powodu których Twoje dziecko może nie podejmować tematu rozpoczętej przez Ciebie dyskusji. Jeśli Twoje dziecko gwałtownie zmienia temat rozmowy i przechodzi do temu dobrze mu znanego to może to być spowodowane tym, że nie zrozumiało tego co powiedziałaś przed chwilą. W ten sposób może ono się starać podtrzymywać rozmowę.

Kiedy Twoje dziecko nagminnie ucieka od konwersacji ponieważ jest ona dla niego zbyt niezrozumiała i przytłaczająca to postaraj się uczynić ją dla niego prostszą. Zastosuj się do następujących reguł:

• mów mniej upraszczając swoje wypowiedzi,
• uwypuklaj kluczowe słowa,
• zwolnij kiedy mówisz,
• zaprezentuj co masz na myśli używając gestu lub obrazka.

Jeśli Twoje dziecko doskonale rozumiejąc temat rozmowy ciągle stara się od niej uciec do wybranych przez siebie tematów musisz postąpić inaczej. Zinterpretuj wypowiedź dziecka i ponownie staraj się naprowadzić rozmowę na właściwe tory ("Widzę, że gra w którą grałeś ostatnio ciągle nie daje Ci spokoju. Porozmawiamy o tym później. Teraz musimy uzgodnić pewne rzeczy zanim przyjedzie babcia.")

Nalegaj na zmianę tematu rozmowy.

Jeśli pomimo Twoich starań dziecko natrętnie pozostaje przy swoim temacie rozmów to musisz być bardziej bezpośrednia. Musisz nalegać na zmianę tematu rozmowy. Uprzedź swoje dziecko, że za chwilę będziesz chciała porozmawiać o czymś innym. Następnie zmień temat.

Możesz spróbować pokazać dziecku ile ma jeszcze czasu zanim nastąpi zmiana tematu poprzez użycie stopera. Możesz też użyć jakiejś wizualnej wskazówki, jak karta z napisaną liczbą oznaczają ilość przedmiotów, o których dziecko może jeszcze swobodnie rozmawiać zanim zmienimy temat dyskusji ("Porozmawiajmy jeszcze tylko o tych dwóch przyciskach, a potem zmieńmy temat rozmowy"). Można spróbować wypracować jakiś rodzaj komunikatu wysyłanego dziecku, który oznaczałby, że warto już przerwać dyskusję na obecny temat np.: podniesienie ręki w geście STOP.

Takie rozwiązania mogą się okazać pomocne nie tylko podczas konwersacji, ale także podczas innych czynności. Jeśli Twoje dziecko utknęło i nie jest w stanie samodzielnie przerwać wykonywanej czynności, lub powtarzać w kółko tej samej rzeczy możesz zasygnalizować mu, że zaraz nastąpi zmiana ("Jeszcze tylko raz zjedź sobie na zjeżdżalni, a potem pójdziemy pohuśtać się na linach").

Bardzo rzadko będziesz w kontakcie ze swoim dzieckiem używać tylko jednej I-wskazówki jednocześnie. Znacznie częściej będziesz używać dwóch lub trzech wskazówek. Dla przykłady możesz najpierw zinterpretować wypowiedź dziecka "Widzę, że naprawdę lubisz zajmować się komputerami.", a następnie wprowadzić swój własny pomysł "Wydaje mi się jednak, że wolisz bardziej książki, bo tyle ich czytasz".

Używaj wskazówek, aby pokazać dziecku, że teraz jest jego kolej na działanie lub wypowiedź.

Jeśli już zaczniesz zręcznie używać I-wskazówek podczas rozmowy ze swoim dzieckiem zauważysz, że wasze rozmowy wyglądają bardziej naturalnie. Niemniej może się okazać, że Twoje dziecko będzie incydentalnie potrzebowało jakiegoś bodźca, żeby zrozumieć, że teraz jest jego kolej na wypowiedź. Wskazówki opisane poniżej pomogą Ci w tym.

Skomentuj jakiś fakt lub zdarzenie ... i czekaj

Jedną z najlepszych i najbardziej naturalnych wskazówek jest użycie komentarza. Zacznij komentować czynności wykonywane przez Twoje dziecko i lub jego wypowiedzi. Wypowiedziany przez Ciebie komentarz może pomóc zrozumieć Twojemu dziecku, że teraz jest jego kolej na wypowiedź.

Twoje komentarze mogą być cennym źródłem informacji ("Dinozaury wymarły dawno temu. Oznacza to, że nie można już spotkać obecnie żadnego z nich."). Komentarze ułatwiają też zrozumienie dziecku co inni myślą i czują ("Ze wszystkich dinozaurów najbardziej lubię Stegozaura"). Jak widzieliśmy w rozdziale trzecim, możemy użyć komentarza do rozpoczęcia, kontynuowania oraz do zakończenia rozmowy.

Jeśli Twój komentarz spotka się z zainteresowaniem dziecka i będziesz w sposób wyraźny czekała na odpowiedź to może usłyszysz jak Twoje dziecko też coś komentuje. Wyraźne oczekiwanie na odpowiedź oznacza między innymi otworzenie szeroko oczu, uniesienie brwi i pochylenie się do przodu.

Komentowanie może zapoczątkować reakcję łańcuchową. Widzieliśmy to wcześniej kiedy tato Brada powiedział: "Myślałem, że one mają łuski." Po takim komentarzu Brad postanowił podzielić się swoją wiedzą ze swoim tatą ("Niektóre z nich miały pióra i potrafiły latać").

Komentarze nie muszą być długie i skomplikowane. Można z powodzeniem użyć krótkich wstawek takich jak "aha", "naprawdę?", "niesamowite!", aby zachęcić Twoje dziecko do kontynuowania wypowiedzi. Można też powtórzyć to co powiedziało Twoje dziecko z wyraźnym zainteresowaniem w Twoim głosie. Dla przykładu jeśli Twoje dziecko powie "Pies gonił za nim!" to możesz odpowiedzieć "Pies goni za nim?! Ojejku!"

Komplementy, zwroty grzecznościowe, rozpoczynanie i kończenie rozmowy.
Większość Twoich komentarzy będzie spontaniczna i będzie w naturalny sposób wynikała z tego co mówi Twoje dziecko. Niektóre z nich będą się powtarzać dość często. Do tej grupy można zaliczyć komplementy (takie jak "Niezły obrazek", "Dobra robota"), zwroty grzecznościowe ("Proszę", "Dziękuję", "Przepraszam") oraz formuły na rozpoczęcie i zakończenie rozmowy ("Cześć!", "To na razie", "Do zobaczenia"). Przewidywalność tych zwrotów może być pomocna dla Twojego dziecka, zwłaszcza jeśli jest ono dość schematyczne. Wszystkie te wypowiadane zwroty pomagają dziecku zrozumieć jakie są oczekiwane wypowiedzi w określonych sytuacjach.

Zadaj pytanie ... i czekaj

Komentarz nie zawsze wiąże się odpowiedzią. Jeśli Twoje dziecko nie udziela odpowiedzi na Twój komentarz, zadaj pytanie i czekaj na odpowiedź. Czasem wszystko, czego Twoje dziecko potrzebuje to pytanie "I co było potem?"

Zadawanie pytań jest naturalnym sposobem na podtrzymywanie zaangażowania Twojego dziecka w rozmowę. Rodzice zazwyczaj zadają wiele pytań ponieważ dzieci na ogół chętnie na nie odpowiadają.

Pytania mogą się różnić zarówno pod względem trudności jak i ich przeznaczenia. Jeśli jesteś świadoma jak trudne mogą być niektóre pytania dla Twojego dziecka to zadawaniu pytań poświęcasz więcej uwagi.

Przykłady pytań otwartych

• I co się stało?
• Jak ...
• Dlaczego ...

Pytanie otwarte wymagają zazwyczaj dłuższej wypowiedzi. Dla przykłady, Twoje dziecko nie będzie w stanie odpowiedzieć za pomocą jednego słowa na pytanie "Co wydarzyło się dzisiaj w przedszkolu?"

Pytanie otwarte często wymagają użycia wyobraźni co pociąga za sobą to, że Twoje dziecko będzie myślało tylko o suchych faktach. Pytanie tego rodzaju mogą zachęcać Twoje dziecko do rozwiązywania problemów ("Jak możemy to naprawić?"), wyrażania opinii ("Co by się stało gdyby ...?") lub rozmowy o emocjach ("Jakbyś się czuł, gdyby ...?").

Żeby zachęcić Twoje dziecko do zastanawiania się nad tym co mogą myśleć inni zacznij od zadawania pytań "Kto", "Co", "Kiedy", "Gdzie" i innych razem ze słowem "myśleć". Dla przykładu możesz się zapytać "O czym on myśli?", "Jak myślisz, kogo zaprosi babcia na urodziny?", "Gdzie tato myśli, że jesteśmy?".

Pytanie rozpoczynające się od "Jak" i "Dlaczego" wymagają zazwyczaj dłuższej i bardziej przemyślanej wypowiedzi. Pytania zaczynające się od "Jak" - takie jak "Jak ulepimy słonia z plasteliny?" - wymagają wyjaśnienia jak coś jest lub będzie zrobione. Pytania zaczynające się od "Dlaczego" prawie zawsze wymagają od Twojego dziecka pomyślenia o powodach, dla których ktoś coś zrobił lub jak się poczuł. W rozdziale piątym więcej miejsca poświęcimy temu jak za pomocą pytań otwartych zachęcać dziecko do samodzielnego myślenia.

Przykłady pytań zamkniętych

• Co ...
• Kto ...
• Gdzie ...
• Kiedy ...

Pytanie zamknięte nie są tak trudne do odpowiedzi jak pytania otwarte. Na proste pytania takie jak "Co chcesz do jedzenia?", "Kto to?", "Gdzie idziesz?" da się odpowiedzieć jednym słowem lub krótkim zdaniem. Z tego powodu takie pytania są zazwyczaj dobre do podtrzymania przez dziecko konwersacji. Takie pytania dają mu do zrozumienia, że interesuje się tym o czy ono myślisz, a jednocześnie nie stawiasz przed nim zbyt wysokich wymagań dotyczących dialogu.

Trzeba uważać na to, żeby nie zadawać dziecku zbyt wielu takich pytań bo może czuć presję "prawidłowej odpowiedzi". Tak prowadzona dyskusja może się przerodzić test na dziecku.

Proste do odpowiedzi pytania

• Pytania typu tak/nie
• Pytania dotyczące wyboru
• Pytania występujące w zwrotach grzecznościowych
• Pytania, w których trzeba dokończyć odpowiedź

Powyżej przedstawiliśmy grupę pytań, na które jest najprościej udzielić odpowiedzi. Pytania te pozwalają dziecku uczestniczyć w dyskusji pomimo iż odpowiadają pojedynczym słowem lub krótkim zdaniem.

Do grupy najprostszych pytań zaliczane są takie, gdzie odpowiedzią jest "tak" lub "nie" ("Czy lubisz pić sok?"). Pytanie takie można tworzyć poprzez dodanie wyrażenia "nieprawdaż" na końcu zdania oznajmującego ("On przeszedł długa drogę, nieprawdaż?"). W pytania dotyczących wyboru stawiamy przed osobą pytaną coś do wyboru ("Wolisz niebieską czy zieloną koszulkę?"). Jeśli chodzi o pytania występujące w zwrotach grzecznościowych (np.: "Jak się masz?") to odpowiedź na nie jest udzielana tak często, że łatwo ją zapamiętać ("Ok. Wszystko u mnie w porządku").

Jeśli Twoje dziecko ma problemy z odpowiedzią na jakieś pytanie to możesz spróbować pytań, w których trzeba dokończyć odpowiedź. Oznacza to, że to Ty zaczynasz odpowiadać na zadanie przez Ciebie pytanie, ale pozwalasz dziecku dokończyć odpowiedź ("Co lubi Tomek?" "Tomek lubi pizze i ... ?").

Ułatw dziecku odpowiedź na pytanie i ... czekaj

Kiedy zadasz pytanie dziecku oczekuj na odpowiedź. Jeśli Twoje dziecko zignoruje pytanie, nie potrafi odpowiedzieć lub odpowiedź nie nawiązuje do pytania to masz kilka opcji. Możesz podać dziecku dodatkowe informacje (wskazówki) i ponownie zadać pytanie. Możesz zadać łatwiejsze pytanie. Możesz sama odpowiedzieć na to pytanie, tak aby dziecko zobaczyło, że pytania wymagają odpowiedzi. Możesz też pomóc dziecku skorygować jego odpowiedź (jeśli jego odpowiedź nie miała sensu).

Zobaczmy jak każda z tych strategi może pomóc Twojemu dziecku kontynuować dialog.

Daj dziecku wskazówkę i ponownie zadaj pytanie

Czasem jedna prosta wskazówka to jest wszystko co Twoje dziecko potrzebuje by kontynuować dialog. Na poniższym obrazku mama Sylwii stara się prowadzić dialog z córką na temat jej wizyty u cioci. Kiedy Sylwia nie potrafi odpowiedzieć na pytanie jaki film wspólnie z ciocią oglądały to mama dostarcza dodatkowych informacji i ponownie zadaje pytanie.

Zadaj prostsze pytanie

Kiedy wydaje Ci się, że zadałaś zbyt trudne pytanie swojemu dziecku to możesz zadać mu łatwiejsze pytanie. Dla przykładu, jeśli nie potrafi odpowiedzieć na pytanie otwarte ("Jak myślisz, kto będzie u dziadka w domu?") to możesz zadać mu pytanie zamknięte. Oznacza to, że możesz zadać mu pytanie z wyborem ("Jak myślisz, czy będzie tam wujek Robert czy ciocia Weronika?") lub pytanie typu tak/nie ("Myślisz, że ciocia Weronika tam będzie?").

Samodzielnie odpowiedz na pytanie

Jeśli Twoje dziecko jeszcze nie rozumie lub trzeba mu przypominać, że pytania wymagają odpowiedzi to możesz samodzielnie odpowiedzieć na pytanie. Kiedy Klara nie odpowiada na pytanie taty, to ona sam na nie odpowiada pokazując w ten sposób, że pytania wymagają odpowiedzi.

Pomóż swojemu dziecku skorygować odpowiedź

Kiedy odpowiedź Twojego dziecka nie pasuje do zadanego pytanie, to uświadom mu to i postarajcie się znaleźć prawidłową odpowiedź. Ta strategia działa zarówno wtedy kiedy Twoje dziecko nie potrafi dobrać odpowiednich słów jak i wtedy kiedy jego odpowiedź jest niepełna.

Unikaj pytań, które ucinają dialog

Pytania mogą podtrzymać toczący się dialog, ale trzeba uważać, żeby z nimi nie przesadzić. Zbyt wiele pytań może sprawić, że dziecko przestanie odpowiadać, zwłaszcza wtedy kiedy wyczuje, że masz już w swojej głowie odpowiedź i tylko czekasz aż dziecko je wypowie. Staraj się więc balansować zadawana przez Ciebie pytania odpowiednią ilością komentarzy.

Unikaj:

• Zadawania dziecku zbyt wielu pytań
• Zadawania pytań, które sprawdzają ile ono wie
• Zadawania pytań, kiedy Twoje dziecko nie ma wystarczając dużo czasu na odpowiedź
• Zadawania zbyt trudnych pytań

Pamiętaj: dziecko zazwyczaj musi nabrać wystarczającej wprawy w odpowiadaniu na pytania, zanim samo zacznie zadawać swoje własne pytania.

Użyj podpowiedzi i ... czekaj

Jednym ze sposobów, aby sprawić że Twoje dziecko będzie uczestniczyło w dialogu jest subtelna podpowiedź. Podpowiedź to rodzaj komentarza i pozwala dziecku zorientować się co powinno zrobić lub powiedzieć w danej sytuacji. Dla przykładu jeśli chcesz pomóc dziecku powiedzieć co ono lubi jeść możesz powiedzieć "Wydaje mi się, że ty też lubisz pizze, tak jak ja".

Po tym jak dasz dziecku podpowiedź oczekuj w wyraźny sposób na odpowiedź, tak żeby wiedziało, że ma jej udzielić.

Aby zrozumieć jak podpowiedź może pomóc w toczącym się dialogu Twoje dziecko powinno mieć umiejętność odgadywania Twoich intencji. Jeśli jeszcze tego nie potrafi to będziesz musiała użyć bardziej bezpośrednich metod.

Posłuż się sugestią i ... czekaj

Sugestie są bardziej precyzyjne niż wskazówki, ale ciągle nie mówią dokładnie co dziecko ma zrobić lub powiedzieć. Często Twoje sugestie będą się zaczynać od zwrotu "W tej sytuacji możesz ...". Dla przykładu, jeśli chcesz aby Twoje dziecko opowiedziało Ci o jego ulubionym programie telewizyjnym możesz zasugerować: "Może mogłabyś mi coś powiedzieć o tym programie".

Powiedz Twojemu dziecku co ma zrobić lub powiedzieć i ... czekaj

Ostatnią deską ratunku na podtrzymanie konwersacji jest powiedzenie dziecku co ma zrobić lub powiedzieć. Oznacza to, że instruujesz dziecko co dokładnie ma powiedzieć ("Zapytaj tatę 'Czy wybierasz się na spacer?'"). Możesz też dać precyzyjne polecenie co dziecko powinno zrobić ("Stań bliżej mnie tak abym mogła ciebie widzieć").

Ta strategia jest przydatna kiedy dziecko nie ma pojęcia czego się od niego oczekuje. Trzeba jednak pamiętać, że takie instruowanie dziecka może sprawić, że stanie się zbyt zależne od Ciebie.

Dobór odpowiednich wskazówek

A oto ogólna reguła dotycząca wyboru wskazówek zaprezentowanych w tym rozdziale: pomagaj swojemu dziecku tak mało jak to tylko możliwe. Jeśli to nie działa to użyj wskazówki, która bardziej pomaga dziecku. Poniżej przestawione są wskazówki poczynając od tej której użycie wymaga udzielenia dziecku najmniejszego wsparcia, a skończywszy na tej która wiąże się z największym wsparciem dla dziecka:

• Skomentuj jakiś fakt lub zdarzenie
• Zadaj pytanie
• Ułatw dziecku odpowiedź na pytanie
• Użyj podpowiedzi
• Posłuż się sugestią
• Powiedz Twojemu dziecku co ma zrobić lub powiedzieć

Nie zapominaj o konieczności poczekania po użyciu jakiejkolwiek ze wskazówek.

Używaj graficznych wskazówek

Jeśli Twoje dziecko jest wzrokowcem może warto zrobić kilka kart z podpowiedziami co ono powinno powiedzieć. Ja pojedynczych dużych kartach papieru narysuj jakiś obrazek i napisz kilka kluczowych słów lub zdań.

Karty ze wskazówkami mogą stanowić dla Twojego dziecka szablon konwersacji. Szablon ten powinien zawierać podpowiedzi dotyczące rozpoczęcia, podtrzymywania i kończenia rozmowy. Dla przykładu karta z podpowiedzią może zawierać tekst "Cześć, jak się masz" lub "No to na razie". Na kartach mogą też być podpowiedzi dotyczące reguł prawidłowego dialogu.

Jeśli nie masz czasu przygotować od razu wszystkich potrzebnych kart to je tworzyć sukcesywnie w razie potrzeby. Oznacza to, że jeśli zauważysz, że Twoje dziecko nie radzi sobie ze znalezieniem odpowiednich słów to możesz wtedy przygotować odpowiednią kartę. Może to być jedynie napis na kartce papieru (zakładając, że Twoje dziecko potrafi czytać) taki jak "Nie wiem, co mam teraz powiedzieć" lub "Nie mam ochoty się już bawić".

Takich kart z podpowiedziami możesz używać przed, w trakcie trwania i po zakończeniu dialogu. Jeśli zrobisz to przez rozpoczęciem dialogu to uświadomisz dziecku co może powiedzieć lub zrobić. Jeśli zdecydujesz się na pokazywanie kart w trakcie dialogu to trzymaj karty w widocznym miejscu i wskaż na właściwą kartę jeśli Twoje dziecko podczas dialogu się "zatnie". Pokazywanie kart po dialogu pozwala Twojemu dziecku zrozumieć co w trakcie dialogu było zrobione prawidłowo.

W tym rozdziale nauczyliśmy się jak podążając za dzieckiem i wykorzystując odpowiednie wskazówki możemy uczestniczyć z nim w dialogu. Aby ten dialog był możliwy najważniejsze jest aby dotyczył zainteresowań dziecka, a my powinniśmy umieć interpretować zachowanie i wypowiedzi dziecka. Czasem jednak może się zdarzyć tak, że dziecko nie będzie umiało nas poprowadzić i utkniemy na bardzo długo w dialogu na jeden temat. Aby sobie z tym poradzić, wprowadźmy do dyskusji nowy temat. Czasem będziemy zmuszeni nalegać na zmianę tematu rozmowy.

Sprawienie, aby dziecko wiedziało kiedy jest jego kolej na wypowiedź w trakcie dialogu nie zawsze jest łatwe. Pomocne w tym celu mogą się okazać zaprezentowane techniki: komentarze, podpowiedzi, sugestie, komunikaty na kartonach. Pomogą one dziecku zrozumieć, kiedy jest jego kolej i co powinno zrobić lub powiedzieć.

Następnym krokiem jaki musi wykonać Twoje dziecko, aby stać się lepszym partnerem do dyskusji, jest zrozumienie, że dialog to coś więcej niż tylko słowa. Aby cieszyć się pełnią prawdziwej dyskusji trzeba postarać się zrozumieć osobę, z którą się dyskutuje, poznać jego myśli i uczucia. Jeśli chcesz dowiedzieć się jak pomóc dziecku w czymś więcej niż tylko w znajomości tego, kiedy jest jego kolej na wypowiedź w dialogu, to zapraszamy do dalszej lektury.

Podpowiedzi związane z dialogiem

Poniżej zestaw podpowiedzi dla Ciebie i Twojego dziecka. Przedyskutujemy je dokładnie w kolejnych rozdziałach, zwłaszcza w rozdziale 11.

Jak rozpocząć dialog?

Jak podtrzymywać dialog

Jak zakończyć dialog